Έχουμε ακούσει πάρα πολλές φορές τους εκάστοτε υπουργούς Παιδείας να κηρύττουν ότι οι μαθητές πρέπει να αναπτύξουν κριτική σκέψη. Αλλά ο μόνος τρόπος να πείσει κάποιος τους μαθητές είναι με το παράδειγμα του. Όταν κάποιος δεν μπορεί να πει προφορικά λίγα αξιόλογα λόγια, χωρίς να υποπέσει σε γκάφα, σαφώς δεν έχει κριτική σκέψη. Είχαμε δει στο παρελθόν υπουργό να βγάζει «κολλούδα» για να πεί τρεις γραμμές, αλλά επικαλείτο κριτική σκέψη. Τελεταία ακούσαμε από το στόμα της υπουργού Παιδείας ότι «φταίει το σύστημα» για την αποτυχία μαθητών στις εξετάσεις PISA, ένα σύστημα του οποίου υπήρξε βασικότατος συντελεστής και με το οποίο δεν διαφώνησε ποτέ.
Ας μάθουν επιτέλους οι ιθύνοντες, τι σημαίνει κριτική σκέψη και μετά ας την επικαλούνται.
Αλλά τι είναι η κριτική σκέψη;
Κριτική-συγκλίνουσα σκέψη ορίζεται εκείνη η νοητική λειτουργία με την οποία το άτομο αξιολογεί την αξιοπιστία των πληροφοριών και παίρνει αποφάσεις και πράττει ανάλογα. Η κριτική σκέψη χρειάζεται παντού: να διέπει τις διαπροσωπικές μας σχέσεις, τις δραστηριότητες στην εργασία, τις πολιτικές επιλογές κ.α. Εξυπακούει την αμφισβήτηση των δεδομένων, των συνηθισμένων πρακτικών, την ετοιμότητα να ενεργήσουμε διαφορετικά και την αξιολόγηση της λογικής κάποιων πράξεων. Το άτομο γνωρίζει: τι πρέπει να ρωτά, πώς και πότε να ρωτά και, μετά πώς και πότε να εφαρμόζει λογικά τις πληροφορίες αλλά και τις μεθόδους (στρατηγικές) που απαιτούνται να χρησιμοποιήσει για να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Μαθαίνει τη στρατηγική επίλυσης διλημμάτων /προβλημάτων/ επιλογών. Και αυτό έχει εφαρμογή σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής. Για παράδειγμα, επιλογές ζωής όπως τι να σπουδάσει, θέμα γάμου, τι αυτοκίνητο να αγοράσει, ποια απ’όλες τις προτεινόμενες θεραπείες να ακολουθήσει για το πρόβλημα υγείας που αντιμετωπίζει κτλ.
Η κριτική σκέψη επηρεάζει την κοινωνία ολόκληρη. Πρέπει να είμαστε πάντα υποψιασμένοι, να ψάχνουμε, να ερευνούμε. Είναι θεμιτή η καλοπροαίρετη αμφισβήτηση, κριτική και έρευνα.
Όταν καλιεργηθεί σωστά η κριτική σκέψη γίνεται τρόπος ζωής.
Το νεοσύστατο κράτος του Ισραήλ, με του οποίου διαφωνώ τις πρόσφατες στρατιωτικές ενέργειες και τη γενοκτονία των Παλαιστινίων, είχε την πρόκληση να παραλάβει τα ταλαιπωρημένα παιδιά των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Τα ψυχικά τραυματισμένα παιδιά, των οποίων οι γονείς είχαν πεθάνει στο ολοκαύτωμα είχαν ήδη χαρακτηριστεί ως διανοητικά καθυστερημένα, υποδεχόταν ο ψυχολόγος και εκπαιδευτής Reuven Feuerstein, ο οποίος συνειδητοποίησε αμέσως τη σημασία της συναισθήματος στη διαδικασία της μάθησης. Επινόησε ένα πρόγραμμα που αποτελείτο από «εργαλεία» που έμοιαζαν με παιγνίδι ώστε να ήταν ευχάριστα. Σημαντικά στοιχεία του προγράμματος ήταν η διαμεσολάβηση με μέντορα, η δημιουργία γέφυρας για σύνδεση και διαθεματική μεταφορά τεχνικών από ένα πλαίσιο σε άλλο. Η μέθοδος του αποδείχθηκε θαυματουργή.
Συνήθως το μεγαλύτερο πρόβλημα οποιουδήποτε προγράμματος παρέμβασης στα σχολεία είναι αυτό της μεταφοράς (transfer) μιας τεχνικής, από μια θεματική σε άλλη π.χ. να μεταφέρει ένα τρόπο σκέψης, μια τεχνική επίλυσης προβλήματος από ένα μάθημα σε άλλο. Διαπιστώνεται ότι κάτι που μαθαίνεται σε ένα μάθημα παραμένει στα στεγανά εκείνου του μαθήματος.
Η υπουργός μίλησε για αφαίρεση ύλης. Μέγα λάθος, διαχρονικά έχει αφαιρεθεί πολύ μεγάλο ποσοστό ύλης. Η ύλη αποτελεί το όχημα μέσα από το οποίο οι μαθητές θα μάθουν να σκέφτονται. Επομένως, δεν φταίει η ύλη αλλά ο τρόπος που προσφέρεται η ύλη.
Ένα σωστό εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να καλύπτει πρώτα απ’όλα το συναισθηματική πτυχή του μαθητή: να του είναι ευχάριστο το περιβάλλον και να θέλει να παρακολουθήσει το μάθημα. Το ενδιαφέρον του μαθητή είναι βασική παράμετρος της μάθησης και των δημιουργικών δεξιοτήτων για αναζήτηση, ανακάλυψη και διερεύνηση που του προσδίδουν αυτοπεποίθηση.
Η δεύτερη πτυχή είναι το γνωσιολογικό, να αποκτήσει γνώσεις. Παλαιότερα το σχολείο έδινε μεγάλη σημασία στο γνωσιολογικό μέρος και ο μαθητής αποστήθιζε γνώσεις. Σήμερα δεν χρειάζεται να είναι αποθήκη γνώσεων που πρέπει να γεμίσει αφού είναι εύκολη η πρόσβαση σε άπειρο αριθμό πληροφοριών. Εκείνο που χρειάζεται είναι ο μαθητής να αποκτήσει τη δεξιότητα 1) να βρίσκει και 2) να αξιολογεί την εγκυρότητα των πληροφοριών.
Το μαθησιακό πλαίσιο να είναι σύμφωνα με την νοητική ηλικία του μαθητή (Ζώνη επικείμενης ανάπτυξης εξέλιξης, Vygotsky) και να υπάρχει οριζόντια διασύνδεση μαθημάτων ώστε να λύνεται το πρόβλημα της μεταφοράς (transfer). Επιβάλλεται η δημιουργία διαθεματικών ή διεπιστημονικών θεματικών, όπου το υπό εξέταση αντικείμενο απαιτεί τη συμβολή διαφόρων επιστημών. Αυτό επιτυγχάνεται με τη μέθοδο projects, με τα οποία καλλιεργείται η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης του μαθητή.
Επιβάλλεται η διασύνδεση της σχολικής γνώσης με καταστάσεις της καθημερινής ζωής και τη καλλιέργεια δεξιοτήτων σκέψης, μεθοδολογίας και αυτορυθμιζόμενης μάθησης ώστε να καταστεί δυνατή μελλοντικά η δια βίου μάθηση σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Να αναπτυχθεί η επιχειρηματικότητα του μαθητή, που να μην εστιάζεται αναγκαστικά στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων, αλλά στην ανάπτυξη προσωπικών ιδιοτήτων και δεξιοτήτων.
Κάποιος είχε γράψει ότι η νυν υπουργός εξαφάνισε τα προβλήματα της εκπαίδευσης με μαγικό ραβδί. Δεν τα εξαφάνισε, αλλά με μαγική «σαρκά» τα έσπρωξε κάτω από το χαλί. Επιβάλλεται τέλος να διαχωριστούν τα … κλιματιστικά από την εκπαίδευση.
Ζήνα Πουλλή
